Amsterdam, 27 juni 1900 – Sobibor, 23 april 1943
Lorentzlaan 3
door Elsebeth Hoeven
Aankondiging Nieuw Israëlietisch weekblad 19 juni 1931
Op 16 juni 1931 kwam Louis Mesritz in het Arnhemse Diaconessenhuis ter wereld. Hij was de zoon van Clara Gazan en Emil Adolf Mesritz. Zijn buurjongetjes waren Herman Held en Bouke Groesz die beiden woonden aan het Goeman Borgesiusplein. Bouke is in 2000 overleden, zijn vrouw Nelleke Komin woont er nog steeds. Herman en Bouke zijn van jongs af aan bevriend gebleven. Bij Nelleke thuis halen we met Herman herinneringen op.
Goeman Borgesiusplein in 1940. Gelders Archief: 1583-3591 - 1583, fotograaf: Renes
Herman was twee jaar jonger dan Louis. Ze zaten niet bij elkaar in de klas, maar gingen wel naar dezelfde school: de Oranjeschool, tegenwoordig de Jan Ligthartschool. De jongens kenden elkaar vooral van spelen aan het plein, waar de buurkinderen voetbalden en “hockeyden met een wandelstok”, vertelt Herman.
Louis - Loetje zoals ze hem noemden- had zwarte krulletjes, herinnert hij zich. Vanaf mei 1942 moesten Joden volgens de nazi-wetgeving de zespuntige ‘Jodenster’ dragen. Kleine Loe zag er in geen kwaad in. “Ik vind het fijn dat ik een ster mag dragen, iedereen is zo aardig”, hoort Herman hem nog zeggen. “Hij wist niet dat de volwassenen vriendelijk waren omdat ze met hem te doen hadden.”
Oproepen via de Arnhemse Courant
Emil werkte in de handel. Hij begon zijn carrière als kantoorbediende maar ging net als veel van zijn familieleden aan het werk als ‘reiziger’ oftewel handelsreiziger / vertegenwoordiger. Nu gebruiken we het internet voor oproepen, in die tijd zette je huishoudelijke advertenties in de Arnhemse Courant. Zo verkoopt het gezin in 1933 Loetjes kinderwagen en zoekt Clara in 1932, 1934, 1938 en 1939 via een advertentie in de Arnhemse Courant een ‘helder dagmeisje’. In die tijd was zo’n hulp in de huishouding bij een burgerfamilie gebruikelijk.
In de herfst van 1942 stond het huis op de Lorentzlaan ineens leeg, het gezin was verdwenen en niemand wist waar ze waren, vertelt Herman. In die tijd dacht men dat Joden naar werkkampen werden gestuurd om onder dwang te helpen bij de productie van oorlogsmaterieel. Pas jaren later hoorden de buurjongens de verschrikkelijke werkelijkheid.
In het Algemene Politieblad op 12 november 1942 stond een verzoek van opsporing, aanhouding en voorgeleiding omdat het gezin ervan werd verdacht van ‘woonplaats te zijn veranderd zonder de vereiste vergunning’. Met deze omschrijving werden Joden aangeduid die waren ondergedoken. Toch belandden ze rap daarna in Westerbork. Ze moeten zijn verraden of ontdekt, dat is onbekend. Op 24 april 1943 wordt het gezin naar Sobibor ‘gedeporteerd’. Het gezin werd waarschijnlijk meteen na aankomst vermoord.
Aankondiging in het Nieuw Israëlietisch Weekblad
Veertien jaar daarvoor waren de pasgehuwden Emil en Clara in Arnhem op de Sint Antonielaan 221 komen wonen. Ze trouwden op 10 juli 1929 in Amsterdam voor de burgerlijke stand in Amsterdam, toen nog de woonplaats van Emil. Oom Moritz Mesritz uit Rotterdam en een vriend, de Amsterdammer Arnoud de Vries waren de getuigen. De huwelijksinzegening was op 14 juli in Deventer waar Clara woonde op de Brink 21, bij haar oudere zus Elisabeth die hier woonde met haar gezin. Dat was praktisch naast de synagoge op de Golstraat waar Elisabeths echtgenoot man Falk – bakker in het dagelijks leven- van Spiegel koster (sjammes) was.
Het pasgetrouwde stel Mesritz trok in de benedenwoning in het Arnhemse Sonsbeekkwartier. Na de geboorte van Louis in 1931, verhuisde het jonge gezin in 1932 naar een eengezinswoning op de Lorentzlaan 3.
Gooi- en Eemlander 28 juni 1923
Emil was een sportieve man. Tijdens zijn jaren in Hilversum deed hij mee met wielerwedstrijden. En in Arnhem wordt hij lid van de Arnhemsche Zwemclub 1882. Hij is een verdienstelijk lange afstandszwemmer en doet mee aan diverse wedstrijden, blijkt uit verschillende krantenberichten. Zo zwemt hij bijvoorbeeld de zeven kilometer tussen Vlissingen – Breskens in 1 uur, 37 minuten en 39,6 seconden. De Arnhemse Courant doet verslag en meldt dat de burgemeester van Vlissingen tijdens de prijsuitreiking zijn ‘bijzondere voldoening’ heeft uitgesproken dat de ’39-jarige in dezen goeden tijd en zoo’n puike conditie de tocht volbracht heeft’.
Voordat Clara in Arnhem kwam wonen, had ze al op veel plekken gewoond. Ze was het vierde kind van haar ouders Meijer Gazan en Saartje Nihom, haar oudere zussen en broer waren in Zwolle en Hattem geboren, zij en haar jongere broer in Doesburg. Hier was haar vader godsdienstleraar. Een paar jaar later werd het Winterswijk, waar ze opgroeide en waar haar vader als koopman geregistreerd stond. Toen ze achttien was, verhuisde Clara naar Zutphen. Ze stond hier ingeschreven als gezelschapsdame, in die tijd was dat een gangbare baan voor meisjes uit de midden- en hogere klasse zolang ze niet getrouwd waren. Vaak verrichten ze dan huishoudelijk werk of waren kinderjuffrouw bij een fortuinlijker familielid, tegen kost en inwoning. Dat waren tijdelijke banen, Clara woonde 16 oktober 1915 in Beilen in Drenthe, en 28 december 1916 in Voorburg. Op 22 januari 1917 ging ze weer terug naar Beilen.
De term Verloofde duikt op in een familiebericht in het Nieuw Israëlietisch Weekblad in 1927 waarin Emil laat weten dat zijn tante is overleden, beide ouders van Emil waren al eerder gestorven. Op dezelfde bladzijde staat ook het droevige bericht dat de oudste broer van Clara, Levie Gazan, is overleden op vijfendertig jarige leeftijd. Levie was actief bij de Nederlandse Zionistische bond, zette zich in voor slachtoffers van de pogrom en was in Hilversum godsdienstleraar bij de Israëlitische gemeente. Tot 1925 woonde E.A. Mesritz op Huizerstraat 4b in Hilversum waar ook L. Gazan woonde. Wellicht hebben Emil en Clara elkaar daar via Levie leren kennen.