Rees , 17 maart 1894 – Heelsum, 18 januari 1974
Apeldoornseweg 38
door Margo Klijn
Aan de Apeldoornseweg 38 woonden in het begin van de bezetting drie vrouwen: Elisabeth Dormits-Kleerkoper(de tweede vrouw van Herman Dormits), Heintje Dormits-Salomons (een nicht van de eerste vrouw van Dormits, Sophia Salomons) en Dientje Rosenberg, geen familie van de andere twee vrouwen.
Echtgenoot Herman Dormits verbleef in die tijd waarschijnlijk in het zogenaamde Jongenshuis, een oude villa aan de Amsterdamseweg 1-3, daar waar nu het NS-station Sonsbeekzijde is gesitueerd. Behalve de persoonsgegevens is weinig over hen bekend.
Zowel de families Dormits als Salomons waren bekende Arnhemse slagers en veehandelaren. Waar ter wereld joden zich ook vestigden, slagers moesten er altijd zijn, want koosjer slachten was van groot belang. Herman en de drie vrouwen aan de Apeldoornseweg kwamen in de vernietigingskampen om het leven: Dientje (72 jaar op 27 november 1942) en Elisabeth (61 jaar op 12 februari 1943) in Auschwitz, Herman (77 jaar op 16 april 1943) en Heintje (65 jaar op 14 mei 1943) in Sobibor. Tussen maart en november 1943 werden ‘onderhoudswerkzaamheden’ verricht aan de gaskamers in Auschwitz. De deportaties in bezet Europa werden om die reden tijdelijk stop gezet, behalve die vanuit Nederland. In plaats van Auschwitz werd in die periode Sobibor het eindstation voor duizenden Nederlandse joden.
Nadat de drie vrouwen eind 1942 waren weggevoerd, werd het huis aan de Apeldoornseweg 38 verzegeld en stond het leeg tot een nieuwe bewoner zich zou aandienen. Zo ging dat met ‘joodse woningen’. Huiseigenaren vonden dat maar wat lastig, want zij wilden hun bezit, soms gemeubileerd, zo snel mogelijk weer verhuren. Meestal kregen Duitsers of Deutschfreundliche Nederlanders de gelegenheid om zo’n huis te betrekken. Dat leek ook nu het geval. Josefine Bockting was met een half verzonnen verhaal op het kantoor van dr. E. Schneider geweest met het verzoek om woonruimte in de stad. Schneider was de Beauftragte, de vertegenwoordiger in Gelderland van Rijkscommissaris Seyss-Inquart, en hield kantoor in Angerenstein aan de Velperweg.
Ansen- mevrouw Bockting (foto: privécollectie Margo Klijn)
Mevrouw Bockting was achtereenvolgens kindermeisje, huishoudster en zaakwaarnemer geweest in Berlijn voor de joodse familie Schaffit. Inmiddels had zij, om dichter bij haar vroegere werkgever te zijn, werk gevonden in Amsterdam. Zij en het gezin hadden steeds contact gehouden. De achttienjarige dochter van het gezin, Ruth, had een verhaal verzonnen, wat Ansen – de koosnaam van mevrouw Bockting- meesterlijk uitvoerde. Zij kon zogenaamd het werk niet meer aan en wilde graag in Arnhem wonen om dichterbij haar familie in Rees (Du) te zijn. Op 1 februari 1943 gaven de Duitse autoriteiten haar een woonvergunning voor het pand aan de Apeldoornseweg 38.
Wanneer half april 1943 alle provincies officieel entjudet zijn, vraagt Schneider, de Beauftragte voor de provincie Gelderland, hoeveel leegstaande woningen er nog zijn, ‘welke door Joden zijn ontruimd’. Wanneer ‘alsnog andere woningen leeg komen te staan, doordat de Joodsche bewoners naar de kampen te Westerbork of Vught zijn overgebracht’, moet dat worden doorgegeven.
Eerder, in 1935, hadden Jacob Schaffit (Kobrin 1885) en Elfriede Markus (Rees 1894) zich vanuit Berlijn in Arnhem gevestigd. Een jaar later in 1936 voegde hun dochter Nanny Ruth (Berlijn 1918) zich vanuit Leningrad bij hen. Arnhem was een logische keuze, omdat familie van mevrouw Schaffit al in de stad woonde. Jacob Schaffit was uitvinder en fabriekseigenaar. Hij had in Berlijn alles moeten achterlaten, terwijl Ruth haar school niet had kunnen afmaken. Doodarm kwamen zij in Nederland aan. Om het hoofd boven water te houden maakte Schaffit kleine elektrische apparaten, zoals dompelaars en apparaten waar je voor een cent een toverbal uit kon trekken. Ruth verstelde en naaide in opdracht voor Arnhemse dames. Een tijd woonden zij op de Pels Rijckenstraat waar buren hen hielpen als de nood aan de man kwam. Toen tijdens de bezetting hun leven op het spel stond waren er ook adressen waar zij konden onderduiken. Maar al te vaak echter bracht onderduiken zoveel problemen en angst met zich mee dat Ruth op het idee kwam om Ansen - mevrouw Bockting - in te schakelen.
Nanny Ruth Schaffit (foto: privécollectie Margo Klijn)
Nadat Josephine Bockting toestemming kreeg om in Arnhem te gaan wonen betrok ze op 1 februari 1943 de benedenwoning aan de Apeldoornseweg 38. De eigenaar die in het bovenhuis woonde liet duidelijk merken dat hij niet blij was met zijn nieuwe Duitse buurvrouw. Pas na de bevrijding werd duidelijk dat zij op dat adres drie joodse onderduikers – de familie Schaffit - onder haar hoede had genomen. Was de bezetter hier achter gekomen dan was de kans groot geweest dat Josephine Bockting zwaar was gestraft, bijna zeker met de dood. Eigenlijk was de ruimte te klein voor vier mensen. De drie Schaffits moesten immers altijd binnen blijven. Het samenwonen, bijna twintig maanden lang, werd daarom nogal eens op de proef gesteld. Tot september 1944, toen alle Arnhemmers de stad moesten verlaten: de Evacuatie.
De meeste Arnhemmers trokken richting Apeldoorn of Ede en verder. Maar waar moesten de Schaffits en Ansen heen? Drie Joden en een Rijksduitse, alle vier niet of nauwelijks Nederlands sprekend, hoe dan ook met een Duits accent. Zij bleven daarom in de lege stad achter. In een aantal kelders in de Hoogkamp trachtten zij te overleven te midden van granaatinslagen en plunderende soldaten. Een van de vele problemen die om een oplossing vroeg was de dood van Jacob Schaffit op 9 oktober 1944. Hij overleed aan een hartstilstand terwijl hij keek naar de Engelse vliegtuigen op weg naar een verloren slag, Operatie Market Garden. De vrouwen begroeven hem provisorisch in een tuin aan de Van Ruisdaelstraat. Na de bezetting kregen zij toestemming weer naar het huis aan de Apeldoornseweg terug te keren.
Josephine Bockting, de onderduikgever aan de Apeldoornseweg 38 (tweede van links), met overlevenden in Park Sonsbeek. Links Ruth Schaffit en rechts Elfriede Schaffit-Marcus. In het midden Edja, een nicht, met haar zoontje Marcel - na de oorlog geboren. Edja verloor haar man tijdens de gevechten in Frankrijk in 1940, en later haar ouders, kinderen en andere familieleden in het getto van Warschau. (foto: privécollectie Margo Klijn)
Opnieuw woonden drie vrouwen op dit adres. Na de herbegrafenis van Jacob Schaffit op de Joodse Begraafplaats, na de ‘ontvijandigingsprocedure’ voor mevrouw Bockting en na de naturalisatie van Ruth en haar moeder kon het leven weer doorgaan. Ruth heeft zich altijd verantwoordelijk gevoeld voor haar moeder en Ansen. Met verstel- en naaiwerk had zij een inkomen en ondertussen maakte zij haar middelbare school af op het Arnhems Avondlyceum dat in 1947 was opgericht. Vervolgens studeerde zij psychologie in Utrecht en zou zij als bedrijfspsycholoog de opbouw van Rotterdam meemaken, waar zij ook ging wonen. In 1973 kocht Ruth voor haar moeder en Josephine Bockting een serviceflat in Heelsum, maar tot die tijd woonden zij aan de Apeldoornseweg 38.