Gorredijk, 16 april 1889 – Sobibor, 9 juli 1943
Sint Nicolaïlaan 15
door Barbara Peters
Aan de hand van advertenties in kranten, adressenboeken en bevolkingsregisters zijn levensgeschiedenissen te reconstrueren. Zo ook de familiegeschiedenis van de familie Leefsma. Aangezien in archieven en kranten veelal feitelijke informatie is te vinden, blijven er blinde plekken bestaan. Die leemtes zijn in te kleuren door je af te vragen wat er is gebeurd. Zo ontwikkelt zich een tussen de regels van de feitelijkheden door een verhaal, al blijven sommige vragen onbeantwoord.
Op 29 april 1929 worden David Leefsma en zijn vrouw Flora Leefsma-Zendijk uitgeschreven in de gemeente Leeuwarden. Ze gaan in Arnhem aan de Sint Nicolailaan 15 wonen. David is koopman in rookartikelen, Flora is waarschijnlijk huisvrouw. Het stel heeft twee kinderen, een dochter (12) en een zoon, Isodoor die in 1922 op de leeftijd van 7 maanden is overleden. Hun dochter Sary (Sarah) verhuist niet naar Arnhem, maar gaat bij haar tante Grietje Zendijk in Leeuwarden wonen. Blijft Sary in Leeuwarden zodat ze niet van school hoeft te veranderen? Sary rondt haar schooljaar af in Leeuwarden en wordt op 12 juli 1929 uitgeschreven uit de gemeente Leeuwarden en vertrekt naar Arnhem. Amper vier maanden later overlijdt haar moeder op 14 november 1929.
Het huis op de Nicolailaan
Zicht op Pontanuslaan omstreeks 1950 met links de woningen met platte daken, ontworpen door architect Schaap. Foto: Gelders Archief 1500 1921. Fotograaf: W.R. Weenenk & Snel)
Architect W.F.C. Schaap ontwierp in 1922 een aantal blokken huizen met platte daken aan de Pontanuslaan, Sickeszlaan en Sint Nicolailaan. Deze huizen werden gebouwd in opdracht van de Coöperatieve woningbouwvereniging de Middenstandswoning. De huizen hebben een badkamer wat toen best bijzonder was en een bodekamer. In oude kranten staan veel advertenties waarin gevraagd wordt naar dienstmeisjes op deze adressen.
Nog geen jaar later, op 9 november 1930, blijkt uit een advertentie die David plaatst in de Arnhemsche Courant dat hij zich heeft verloofd met Grietje de Jong uit Den Haag. Maar de verloving houdt geen stand. Om welke reden is de verloving met Grietje verbroken? Klikte het niet tussen Grietje de Jong en zijn dochter Sary? Uit het bevolkingsregister van de gemeente Leeuwarden blijkt dat Sary op 1 november 1930 weer bij haar tante gaat wonen. Wordt het meisje weggewerkt voor de aanstaande verloving van haar vader, ziet ze het zelf niet zitten of wil ze met haar Friese vriendinnen naar school?
Vijf maanden na de bekendmaking van de verloving met Grietje de Jong verschijnt er op 17 april 1931 een advertentie waarin David zijn ondertrouw met Paula Gans bekend maakt. De advertentie meldt ook dat het huwelijk zal worden voltrokken op 20 mei 1931 in Hotel Franken te Velp. 25 september 1931 gaat Sary weer in Arnhem bij haar vader wonen. Maar ook deze keer duurt haar verblijf in Arnhem niet lang… Ze vertrekt op 15 januari 1932 weer naar Leeuwarden. Vier jaar later trouwt Sary in Arnhem. Ze is dan 19 jaar en wil waarschijnlijk als een net meisje vanuit haar ‘ouderlijk’ huis in het huwelijk treden. Dat doet ze op 15 augustus 1936 met Maurits Turksma. Daarna gaat ze wonen in… Leeuwarden.
Ondertussen is David erg betrokken bij de Arnhemse Joodse gemeenschap. Voor zover is na te gaan, is hij in de periode 1938 – 1941 actief bij de Arnhemse hoofdsynagoge waar hij in het dagelijks bestuur en de kerkeraad zit, daarnaast is hij penningmeester bij het algemeen Israelietisch Verbond en secretaris bij het Arnhemsch Israelietisch Weezenfonds.
In de periode januari 1935 - februari 1939 zet mevrouw Leefsma zes keer een advertentie in de Arnhemsche Courant om een dienstmeisje. Waarom was het vinden van een dienstmeisje zo moeilijk? Was ze veeleisend? Of was de reden hiervoor even eenvoudig als schrijnend? Het gezin was Joods. In de laatste advertentie die geplaatst werd in de Arnhemsche Courant van 7 februari 1939, wordt gevraagd om een flink buitenmeisje om te werken in Amsterdam. Is er een verhuizing aanstaande? Volgens het Nieuw adresboek van Arnhem van 1942 woont David Leefsma nog aan de St. Nicolailaan 15 en is zijn bedrijf ingeschreven als grossier aan het Sickeszplein 3. Waarschijnlijk is dit een gedeeld kantoorpand want op dit adres staan ook mevrouw W. L. Slot en de heer Ph. C. Markus vermeld.
Kaart van de Joodse raad. Bron: Gelders Archief
In 1942 vinden we David en Paula Leefsma-Gans terug in Amsterdam. Op een kaartje van de Joodse Raad staat David vermeld als lid van de Joodse Raad. Hij is medewerker Hulp aan Vertrekkenden. Dat betekent dat hij mensen die naar Westerbork of een ander doorgangskamp moesten vertrekken, bijstond met allerlei praktische zaken. Deze afdeling was in augustus 1942 opgericht en had meer dan vierhonderd mensen in dienst. De mensen die voor deze afdeling werkten, kregen daardoor zelf uitstel. Op het kaartje staat achter het kopje indruk: als ondergeschikte kracht zeer bruikbaar. Achter het kopje Gezondheidstoestand staat de tekst: erg nerveus. Wat waarschijnlijk de meesten van ons zouden zijn in deze omstandigheden.
We vinden David en Paula Leefsma ook terug op een gezinskaartje dat nu in het bezit van het Stadsarchief van de gemeente Amsterdam. Daarop is te lezen dat ze op 26 november 1941 een persoonsbewijs hebben gekregen met het nummer: A48/69160. A48 was de code voor de uitgaven van een persoonsbewijs in Arnhem. Het kaartje vermeldt ruim een jaar later, op 31 december 1942: ‘VOW’. Dat betekent: Vertrokken Onbekend Waarheen. Probeerden David en Paula onder te duiken? Niet lang daarna, op 23 februari 1943, zijn ze alweer terecht. Ze wonen op de Kinderdijkstraat 76 I in Amsterdam. Op het kaartje staat dat ze op 12 juli 1943 vertrokken naar Duitsland. In het Gelders Archief is in 1947 een overlijdensakte opgenomen waarop staat dat ze 9 juli 1943 zijn overleden in Sobibor, Polen.
Hoe is het afgelopen met Sary? Zij dook tijdens de Tweede Wereldoorlog onder. Ook van haar is een gezinskaartje bewaard gebleven dat nu in het bezit is van het Stadsarchief van de gemeente Amsterdam. Op haar kaartje staat dat ze op 30 april 1940 naar Deventer verhuist, op 9 oktober een persoonsbewijs ontvangt met het nummer o17010. Het kaartje vermeldt op 19 december 1942: VOW: Vertrokken Onbekend Waarheen. Ze is ondergedoken en overleeft de oorlog; op 1 augustus 1945 staat haar nieuwe adres genoteerd in de gemeentelijke administratie. Ze woont weer in Deventer. In 1949 verhuist ze naar Amsterdam. Sary krijgt een zoon (David) en later twee kleinkinderen. Ze overlijdt op 20 maart 2005 op 88-jarige leeftijd in Amstelveen.