Arnhem: 15 december 1910 – Sobibor, 13 maart 1943
Apeldoornseweg 164
Door Bert van Dijk en Jel Engelen
Op Joods Monument staat op de Apeldoornseweg 164 enkel de naam genoteerd van Sophia Dormits. Op dit adres duiken meerdere bewoners op die onderling aan elkaar verwant zijn. Behalve Sophia, die hier de eerste jaren van de Duitse bezetting doorbracht, woonde in dat benedenhuis lange jaren de in Arnhem welbekende slager Meijer Dormits (1892) met zijn gezin.
Apeldoornseweg omstreeks 1930- Foto: Gelders Archief 1500 – 82. Fotograaf: Weenenk & Snel, W.R. - (Wilhelm Reinier)
Sophia is in 1910 geboren en een dochter van Philip Dormits en Mientje Schoonhoed. In 1916 krijgt ze een broertje die net als haar vader Philip heet. Sophia is een nicht van Eleonore Dormits, die voordien op de Apeldoornseweg nr. 172 woonde (zie: Eleonore Ida Dormits). Sophia’s beroep was huishoudster.
In december 1942 verzoekt de Commissaris van Politie te Arnhem Sophia’s “opsporing, aanhouding en voorgeleiding” omdat ze van woonplaats zou zijn veranderd, zonder de daartoe vereiste vergunning. Met deze omschrijving werden Joden aangeduid die waren ondergedoken. Ze zal ontdekt of verraden zijn want in 1943 is ze gevangen genomen en overgebracht naar kamp Westerbork. Daarvandaan gaat ze 10 maart 1943 ‘op transport’ naar Sobibor, waar ze waarschijnlijk direct na aankomst op 13 maart om het leven is gebracht.
Philip, Sophia’s vader, is een broer van Meijer Dormits en Wolf Dormits. Haar oom Meijer Dormits (1892) was de eigenaar van het pand Apeldoornseweg 164 (en 162). De slager was gehuwd met Amalie Rosenthal (1899), ze hadden twee kinderen: de beide dochters Sophia (1923) en Edith (1931).
Goedkoope Hoek omstreeks 1900. foto: Gelders Archief 1501-04 – 4378
Meijer begon in 1917 een slagerij in Velp. Drie jaar later ging hij weer in Arnhem wonen. Hij hield de slagerij in Velp aan. Met zijn oudere broer Wolf dreef hij ook in de zogeheten ‘Goedkope Hoek’ van Arnhem een slagerswinkel, sinds 1903 gevestigd op de Hommelstraat 11 met de naam de Hollandse Vleeshal Gebr. Dormits.
Elke zaterdag was er markt op de Hommelstraat. Foto: Gelders Archief 1501 04 4399
Tussen de beide wereldoorlogen in genoot de Hommelstraat mede bekendheid vanwege de drukke zaterdagsmarkten. In 1931 stierf broer Wolf onverwacht na een kort ziekbed, nog maar vierenveertig jaar oud. Meijer zette de winkel voort; Erna, de vrouw van Wolf, bleef erbij betrokken. Zij ging met haar twee kinderen Herman (1926) en Eleonore (1931) in een woning dichtbij Meijer en Amalie wonen, op de benedenwoning Apeldoornseweg 172.
De vleeshandel in Nederland was voor de Tweede Wereldoorlog voor een groot deel in Joodse handen. Van de vele slagers in Arnhem waren er zeker vijfentwintig Joods, soms al generaties lang. Dergelijke opmerkelijke aantallen zijn ook in andere plaatsen te zien (zie: Margo Klijn, De stille slag, Joodse Arnhemmers 1933-1945, Westervoort 2003, pg. 34).
Kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, in 1939 bood Meijer in de Arnhemsche Courant de bovenwoning nr. 162 te huur aan. Een jaar later, op 8 mei 1940 om precies te zijn, per 1 juni ook zijn eigen woning. “Een mooi benedenhuis tegenover Sonsbeek”, zoals hij in de annonce noteerde. Zelf is hij met zijn vrouw Amalie en beide kinderen Edith en Sophia in de benedenwoning van de Lawick van Pabststraat 137 gaan wonen. Op dat adres waren ook Isaac Rosenthal en nog drie andere personen met de familienaam Mok woonachtig.
Uiteindelijk komt ook het gehele gezin van Meijer Dormits in kamp Westerbork terecht. Hij en zijn echtgenote Amalie Rosenthal zijn nog aanwezig bij het huwelijk van hun dochter Sophia met Leonard Maurits de Beer. De huwelijkssluiting vond in het kamp plaats op 17 februari 1943.
Op 13 maart 1943 wordt niet alleen Sophia (geboren 1910) in Sobibor om het leven gebracht, ook haar oom Meijer, vijftig jaar oud, en diens vrouw Amalie . Op 21 mei 1943, treft haar in 1923 geboren nichtje Sophia en haar man Leonard hetzelfde lot.